(Nhịp sống trẻ) – Thời của thức ăn nhanh, thời trang nhanh, giờ đây mọi người đang chứng kiến sự bùng nổ của “công nghệ nhanh”.
Hôm vừa rồi lướt mạng xã hội, tôi tình cờ được biết một anh nhà báo đang đứng ra xin máy tính cũ mà mọi người không dùng nữa, về bỏ công sức ra sửa chữa rồi gửi tặng các bạn sinh viên cần máy tính song chưa có điều kiện mua máy mới. Công việc thật giản dị nhưng đầy ý nghĩa, vì nhiều khi chúng ta thường vứt đi các loại thiết bị điện tử cũ, hỏng, biến nó thành rác công nghệ, trong khi nếu được sửa chữa thì thiết bị có thể hoạt động thêm một thời gian nữa và “cũ với mình nhưng mới với các bạn sinh viên”.
Bản thân tôi là người dùng thiết bị công nghệ khá “bền”. Ba năm rồi tôi chưa đổi điện thoại. Chiếc máy tính xách tay cũ vẫn được tôi dùng hàng ngày, dù pin đã chai, bàn phím đã bóng, nhưng nó vẫn chạy tốt. Bạn bè thỉnh thoảng trêu: “Sao không sắm máy mới?”. Tôi chỉ cười. Với tôi, dùng bền một thiết bị không chỉ là tiết kiệm, mà còn là ý thức trước gánh nặng môi trường. Tuy nhiên, khi biết được rằng chiếc máy tính cũ của mình có thể trao gửi cho một địa chỉ để các bạn trẻ sử dụng tiếp chứ không phải vứt vào bãi rác thì – ở góc độ một chuyên gia môi trường – tôi sẽ thấy nhẹ nhõm hơn.
Nhiều lần chia sẻ trong các diễn đàn về môi trường tại trường học, phường, xã, tôi vẫn hay nhắc đến “nỗi đau của đất mẹ” khi chúng ta thải ra quá nhiều rác, trong đó có rác công nghệ.
Không chỉ có máy tính, điện thoại hay những thiết bị điện tử mà chúng ta dùng một vài năm mới cũ. Thời của thức ăn nhanh, thời trang nhanh, giờ đây mọi người đang chứng kiến sự bùng nổ của “công nghệ nhanh”. Đó là những thiết bị điện tử nhỏ, giá chỉ vài chục đến vài trăm nghìn đồng, thường được mua trực tuyến để phục vụ nhu cầu ngắn hạn. Từ quạt mini, sạc dự phòng, tai nghe, cáp sạc cho đến bóng bay LED, áo len phát sáng dịp Noel – chúng tràn ngập thị trường, nhưng cũng nhanh chóng bị bỏ xó hoặc vứt đi. Khó sửa chữa, không được tái chế, nhiều món gần như biến thành “đồ dùng một lần” đúng nghĩa.
Theo khảo sát ở Anh, chi tiêu cho công nghệ nhanh đã tăng vọt từ 2,8 tỷ Bảng năm 2023 lên 11,6 tỷ Bảng năm 2025. Người dân đã mua tới 22 triệu sản phẩm loại này chỉ để vứt bỏ sau một tháng. Tổ chức Material Focus ước tính, mỗi năm có tới 1,14 tỷ thiết bị điện tử nhỏ được mua, trong đó một nửa – tương đương 589 triệu – bị vứt bỏ, tức 19 thiết bị bị loại bỏ mỗi giây. Con số khủng khiếp này phản ánh rõ nét vòng đời ngắn ngủi và sự lãng phí của công nghệ nhanh.
Nếu với thực phẩm, chúng ta còn có thể phân hủy, với quần áo còn có thể tái chế, thì rác công nghệ chứa trong nó kim loại, hóa chất độc hại, gây tác động lâu dài cho đất và nước. Lithium, đồng, vàng, kẽm, nhựa và pin – những thứ đáng lẽ có thể tái sử dụng – lại bị thải bỏ bừa bãi. Đằng sau tiện ích ngắn ngủi là gánh nặng dài lâu cho môi trường.
Điều đáng lo ngại hơn cả là tâm lý “đồ rẻ thì bỏ cũng không sao”. Cũng khảo sát nêu trên cho thấy hơn 1/3 người Anh coi công nghệ nhanh là đồ dùng một lần. Ở Việt Nam, tâm lý ấy không hiếm: sạc hỏng thì mua sạc mới, quạt mini gãy thì vứt luôn, điện thoại cũ chỉ cần chậm một chút là bán rẻ hay thậm chí là bỏ xó để đổi điện thoại đời mới. Văn hóa tiêu dùng ấy đang âm thầm tạo nên những núi rác công nghệ ngày càng khổng lồ.
Ở tầm vĩ mô, nguy cơ lớn hơn chính là việc Việt Nam có thể trở thành “bãi rác công nghệ” khi nhập về những thiết bị cũ, lạc hậu từ các nước phát triển. Khi nhập về những thiết bị ấy, chúng ta không chỉ ôm về rác thải mà còn tụt hậu trong cạnh tranh công nghệ toàn cầu.
Rác công nghệ, vì vậy, không chỉ là câu chuyện của từng cá nhân mua một chiếc quạt mini, mà còn là bài toán chiến lược quốc gia. Nó đặt ra thách thức ở cả ba tầng: ý thức tiêu dùng, chính sách quản lý, và năng lực công nghệ nội sinh.
Về cá nhân, mỗi người cần bắt đầu từ thay đổi thói quen. Một chiếc điện thoại, một chiếc máy tính hoàn toàn có thể sử dụng 4-5 năm, thậm chí hơn, nếu được bảo quản tốt, và khi nó cũ đi mà bạn không muốn dùng nữa thì hãy nghĩ đến cho, tặng để nó được tiếp tục vòng đời mới thay vì vào bãi rác. Những phụ kiện nhỏ hỏng hóc cần được sửa chữa, tái sử dụng thay vì vứt bỏ. Nếu buộc phải bỏ, hãy tìm điểm thu gom rác điện tử, không tiện tay vứt vào thùng rác sinh hoạt. Sự thay đổi thói quen ấy không chỉ tiết kiệm tiền bạc, mà còn là cách giảm áp lực lên trái đất – nơi chúng ta đang sinh sống.
Về cộng đồng, cần thúc đẩy mạnh các mô hình chia sẻ như quán cà phê sửa đồ, thư viện dụng cụ cho thuê, hay chợ đồ cũ công nghệ. Ở nhiều nước châu Âu, những sáng kiến ấy đã góp phần giảm hàng triệu tấn rác công nghệ mỗi năm. Việt Nam hoàn toàn có thể nhân rộng nếu có chính sách khuyến khích và hỗ trợ.
Về chính sách, Nhà nước cần siết chặt quy định nhập khẩu máy móc, thiết bị đã qua sử dụng, tránh biến đất nước thành nơi chứa công nghệ lạc hậu. Đồng thời, cần xây dựng hệ thống đánh giá công nghệ minh bạch, tiêu chuẩn kỹ thuật rõ ràng, và cơ chế giám sát hiệu quả. Mọi lỗ hổng pháp lý cần được vá kịp thời để không còn tình trạng nhập khẩu trá hình.
Quan trọng hơn cả, chúng ta phải đầu tư cho nghiên cứu và phát triển (R&D), đào tạo nhân lực công nghệ chất lượng cao. Việt Nam có lợi thế dân số trẻ, nhanh nhạy với công nghệ, nhưng tỷ lệ nhân lực STEM (Khoa học – Công nghệ – Kỹ thuật – Toán học) trình độ cao hiện chỉ đạt 13%, thấp hơn nhiều nước trong khu vực. Nếu không đầu tư mạnh, chúng ta khó lòng làm chủ công nghệ tiên tiến, càng dễ rơi vào thế phụ thuộc.
Cuối cùng, câu chuyện rác công nghệ cũng cần được nhìn như một phần của văn hóa sống xanh. Cách chúng ta sử dụng và bỏ đi một thiết bị điện tử không chỉ là quyết định cá nhân, mà là hành động ảnh hưởng đến môi trường, đến thế hệ sau.
Tôi tin rằng, để giải quyết bài toán rác công nghệ, không có giải pháp nào thần kỳ ngoài sự chung tay. Từ cá nhân biết trân trọng từng thiết bị, đến cộng đồng xây dựng thói quen sửa chữa và tái chế, đến Nhà nước siết chặt quản lý và đầu tư cho công nghệ nội sinh – tất cả đều cần thiết. Chúng ta không thể chỉ chạy theo tốc độ phát triển công nghệ mà bỏ qua hệ quả môi trường. Nếu không, sự tiện lợi hôm nay sẽ phải trả giá bằng môi trường ô nhiễm ngày mai.
Ba năm qua, chiếc điện thoại cũ và chiếc laptop cũ đã giúp tôi nhận ra rằng, công nghệ không phải lúc nào cũng cần mới, nhưng môi trường thì chỉ có một. Và nếu mỗi người chúng ta biết dừng lại một chút trong cơn lốc tiêu dùng, biết dùng đủ thay vì dùng thừa, có lẽ đất mẹ sẽ bớt đau đi phần nào.
