(Nhịp sống trẻ) – Chỗ ở sinh viên vì thế cần được nhìn nhận như hạ tầng xã hội thiết yếu, không khác bệnh viện hay trường học, cho dù giải bài toán này không hề dễ.
Những ngày đầu năm học, khi đọc tin hai mẹ con trên đường tìm nhà trọ không may tử vong vì tai nạn, lòng tôi như thắt lại. Hình ảnh ấy khơi gợi nỗi lo quen thuộc của bao thế hệ sinh viên, chỗ ngủ, điện nước, chi phí, an toàn và sự ổn định. Trong bối cảnh đất đô thị ngày càng khan hiếm, chi phí đầu tư cao, chỗ ở cho sinh viên lẽ ra phải được xem là hạ tầng thiết yếu, nhưng thực tế lại chưa được đặt đúng mức ưu tiên.
Hơn hai mươi năm trước, tôi cũng ở tuổi mười tám, mang ba lô vào TPHCM nhập học, nhờ người thân dìu dắt tìm chỗ trọ. May mắn, những năm đầu tôi có suất trong ký túc xá. Nhờ vậy, ba má tôi thấy yên lòng hơn khi con học xa nhà. Thời ấy, điều kiện còn đơn sơ, phòng 6 giường tầng chứa 12 người, tắm giặt, vệ sinh phải xếp hàng. Nhưng đó là nơi cho tôi cảm giác an toàn, chi phí vừa tầm, và quan trọng nhất là yên tâm học tập. Đến khi ra ngoài thuê trọ trong con hẻm nhỏ gần cầu Thị Nghè, tôi mới thấm cảnh chật chội, thiếu an toàn, nỗi lo cháy nổ, trộm cắp, cùng gánh nặng hóa đơn điện nước. Chỉ đến khi được quay lại ký túc năm cuối, tôi mới thực sự thấy nhẹ nhõm, vì dù thiếu thốn, nơi ấy vẫn là chốn bình yên và có bạn bè đồng hành.
Hai thập kỷ trôi qua, cháu tôi vào đại học ở TPHCM và may mắn có suất trong ký túc hiện đại với phòng bốn người, có điều hòa, tủ lạnh, máy giặt. Điều kiện ấy khác hẳn thế hệ tôi, nhưng tôi hiểu chỉ số ít sinh viên được hưởng. Phần đông vẫn xoay xở ngoài thị trường nhà trọ, với giá thuê tăng nhanh, phòng ốc chật hẹp, chất lượng bấp bênh.
Một khảo sát của Đại học Thương mại Hà Nội năm 2018 cho thấy 78% sinh viên phải thuê trọ, chỉ 21% có chỗ trong ký túc hoặc nhờ gia đình. Ở Hà Nội, ký túc xá Đại học Bách khoa chỉ đáp ứng khoảng 1.000 chỗ mỗi năm, trong khi số sinh viên nhập học gấp ba lần. Tại TPHCM, ký túc Đại học Quốc gia có khoảng 35.500 chỗ, trong đó chỉ hơn 10.000 dành cho tân sinh viên, dự kiến năm sau tăng lên 12.000 nhưng vẫn quá nhỏ so với hàng chục nghìn sinh viên nhập học mỗi năm.
Sự chênh lệch giá cả càng phơi bày nghịch lý. Nhiều trường công bố mức thuê ký túc thấp nhất chỉ khoảng 140.000 đồng/tháng, loại cao cấp hơn 3 triệu đồng. Ngoài thị trường, phòng trọ gần trường thường có giá thuê 3–5 triệu đồng/tháng nhưng chất lượng và an toàn khó đảm bảo. Vì cung quá ít, ký túc trở thành một cơ hội hạn chế, được phân bổ dựa trên tiêu chí ưu tiên như sinh viên diện chính sách, hộ nghèo, sinh viên năm nhất, hay sinh viên giỏi. Cơ chế ấy là cần thiết, nhưng vô tình biến nhu cầu cơ bản của phần đông thành sự lựa chọn xa xỉ, đẩy nhiều em vào những căn phòng ẩm thấp, thiếu tiêu chuẩn phòng cháy, tiềm ẩn rủi ro trộm cắp, quấy rối. Gánh nặng ấy càng nặng nề với gia đình nông thôn hay tỉnh xa.
Chỗ ở sinh viên vì thế cần được nhìn nhận như hạ tầng xã hội thiết yếu, không khác bệnh viện hay trường học, cho dù giải bài toán này không hề dễ. Quỹ đất đô thị ưu tiên cho dự án thương mại, chi phí xây dựng cao, trong khi Luật Nhà ở 2023 dù đã đưa chỗ ở học sinh, sinh viên vào diện nhà ở xã hội, vẫn thiếu cơ chế cụ thể để triển khai. Mô hình hợp tác công – tư (PPP) được kỳ vọng, nhưng thực tế chưa hấp dẫn vì lợi nhuận thấp và thiếu chính sách chia sẻ rủi ro. Bài học từ khu ký túc xá Pháp Vân – Tứ Hiệp (Hà Nội), vốn đầu tư nghìn tỷ nhưng vắng sinh viên, cho thấy nếu quy hoạch xa trung tâm, hạ tầng kết nối kém và thiếu tiện ích, thì ký túc xá dù khang trang vẫn bị bỏ hoang.
Trong khi đó, nhiều quốc gia đã có kinh nghiệm đáng tham khảo. Ở Hàn Quốc, chính quyền Seoul phối hợp các hợp tác xã nhà ở do sinh viên và tổ chức xã hội quản lý, tạo ra những căn hộ chi phí thấp trong chương trình “Hope Housing”. Nhật Bản duy trì ký túc ngay trong khuôn viên trường, hỗ trợ phí và ưu tiên cả sinh viên quốc tế. Singapore đa dạng hóa nguồn cung, từ ký túc trong trường đến căn hộ HDB (nhà ở xã hội) cho thuê lại, tất cả đều được kiểm soát để giữ giá ổn định và đảm bảo chất lượng. Tuy nhiên, cần nhìn rõ khác biệt rằng các quốc gia này đều có nền tảng tài chính công và hệ thống giao thông công cộng vững chắc, nên ký túc xá dù xa trung tâm vẫn khả dụng. Việt Nam chưa có lợi thế ấy, vì vậy việc tham khảo phải gắn với điều kiện thực tế.
Thực tế trong nước cũng để lại những bài học đáng suy ngẫm. Sau gói kích cầu 2009–2015, nhiều dự án ký túc xá được đầu tư lớn nhưng hoạt động kém hiệu quả hoặc bỏ hoang vì thiếu quy hoạch đồng bộ và cơ chế quản lý. Nếu không có chính sách kiểm soát giá thuê và tiêu chuẩn dịch vụ, các dự án ký túc xá do tư nhân tham gia rất dễ biến thành sản phẩm thương mại hóa, vượt ngoài khả năng chi trả của sinh viên, tái lặp nghịch lý thị trường nhà trọ.
Để thoát khỏi vòng luẩn quẩn này, Nhà nước cần cơ chế rõ ràng hơn. Quỹ đất trong khuôn viên trường hoặc quỹ đất đô thị nên được ưu tiên cho ký túc. Các dự án PPP cần được hưởng ưu đãi thuế, tín dụng và cơ chế chia sẻ rủi ro để khuyến khích nhà đầu tư. Ký túc xá mới xây cần gắn với mạng lưới giao thông công cộng, dù ở ngoại vi, sinh viên vẫn di chuyển thuận tiện. Song song, phải siết quản lý và minh bạch. Các trường, địa phương cần công bố danh mục nhà trọ và ký túc đạt chuẩn về an toàn, vệ sinh, phòng cháy, chi phí. Việc áp dụng công nghệ số trong quản lý, công khai mức phí, hợp đồng điện tử sẽ giúp nâng chất lượng dịch vụ và củng cố niềm tin của sinh viên.
“An cư lạc nghiệp” không chỉ đúng với người trưởng thành mà còn với sinh viên. Một nền giáo dục phát triển không thể chỉ đo bằng thư viện hay phòng thí nghiệm, mà phải bắt đầu từ nơi ngủ yên tâm, căn bếp đủ dùng, một chỗ ở an toàn để học tập. Nếu ký túc trở thành quyền phổ quát thay vì cơ hội dành cho một số ít, cải cách giáo dục mới thật sự đi vào đời sống. Tôi vẫn tin, một ngày nào đó, việc có chỗ ở an toàn, giá hợp lý sẽ không còn là nỗi lo mỗi mùa tựu trường, để “an cư” thật sự trở thành điểm tựa cho “lạc nghiệp”, và giấc mơ học tập của hàng triệu sinh viên được chắp cánh đúng tinh thần đổi mới giáo dục mà chúng ta hướng tới.
